کاخ گلستان
این هنوز مکه معماری ایرانی است: کاخ گلستان تهران. این ساختار ویژه یکی از قدیمی ترین ساختمان های تهران است. هر جایی که نگاه کنید، هر جزئیات مورد توجه قرار گرفته است: در هر گوشه و قوس با الگوهای خاص و نقاشی های تزئین شده است. تعجب آور نیست که یونسکو این کاخ را در فهرست میراث جهانی قرار داده است.
ایران همواره بخشی از تاریخ بوده است. یکی از قوی ترین سلسله ها در این امپراتوری، قاجاریان بود، با آقا محمد خان به عنوان بنیانگذار. در سال 1794، خان بخش های زیادی از ایران را از جمله تهران دریافت کرد – در آن زمان روستای ناچیز. با این حال او آن را پایتخت جدید امپراتوری خود اعلام کرد. تحت حکومت تهران به عنوان شهرک مدرن با کاخ گلستان به عنوان مهمترین نماد این دوره رونق تبدیل شد. مجتمع تحمیل یک سری از نقاشی ها و مجسمه های ماهر است.
کاخ گل ها
این مجموعه گاهی اوقات “کاخ گل” نامیده می شود. کسانی که از آن بازدید می کنند، درک می کنند چرا: در همه جا دکوراسیون گل های رنگی دیده می شود. کاخ شامل ساختمان های مختلف، باغ ها و حوضچه هایی است که به عموم مردم باز می شود و در حال حاضر دارای یک تأسیس موزه هستند. یکی از زیباترین ساختمان ها امارات باقر با چهار برج برج باد است که در آن زمان نوعی تهویه مطبوع بودند. به عنوان یک بازدید کننده، می توانید برای ساعت ها در اطراف این جا بمانید تا تصویری از زندگی در دادگاه فارسی ایجاد کنید.
نمایش تظاهرات Takht-e Marmar، “تخت سنگ مرمر” است. فتح علی شاه، امپراتور دوم سلسله قرآن، صندلی بزرگ را بریده بود. مجسمه سازان سلطنتی به مدت چهار سال در مجسمه سازی مشغول به کار بودند و از آنها 65 قطعه از سنگ مرمر استفاده می کردند که از صخره صدها کیلومتر جنوب شهر می آیند. تاج و تخت یک نوع فلات است که توسط شخصیت های انسانی، ستون های موجودات اسطوره ای پشتیبانی می شود. به خصوص مجسمه دقیق، هنوز بیش از 200 سال بعد، هنوز زیبایی بزرگی است.
گرچه تاریخچه کاخ گلستان به دوره شاه عباس صفوی ( 988 ه.ق ) بر می گردد و قسمتی از سفرنامه پیترو دلا واله (در سال 1028 ه.ق که شهر تهران را با چنارستانی که قصر سلطنتی را احاطه کرده بوده ، توصیف نموده است / سر آغازی بر ارگ سلطنتی ) خود گویای این نکته است ، و در سلسله های بعد کم یا بیش نیز مورد توجه قرار گرفته است تا اینکه در زمان کریمخان زند در بین سالهای 1173 تا 1180 ه.ق نیز این کاخ بسیار زیبا ساخت دیوانخانه ای دچار تغییرات اساسی گردیده ، ولی اهمیت واقعی ارگ را می توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد .
او در پایان دوران زندیه و بعد از مرگ کریمخان ( 1193 ه.ق ) از هیاهوی داخلی ایران استفاده کرد، ایلات قاجار را از دشت گرگان که مرکز سکونت آنان بود به دامنه های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی کرد که بتدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند . ( هر چند که لرد کرزن در کتاب ایران و قضیه ایران ، در باره انتخاب تهران به پایتختی توسط آقا محمد خان و ایجاد مقر سلطنتی در این شهر نزدیکی به املاک و مقر طایفه خویش در گرگان و نزدیکی به روس ها و تحت مراقبت داشتن آنها را جزء عوامل این انتخاب می شمارد .) آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان 1209 ه.ق به تهران برگشته و در نوروز 1210 ه.ق به نام پادشاه ایران تاجگذاری می کند .
این حرکت آقا محمد خان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر ( 24 ربیع الاول 1212 ه.ق / 1797 میلادی در آستانه قرن 19 و همزمان با ناپلئون ) و هم بواسطه خیالات شکو همند این پادشاه کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد .
در عهد ناصرالدین شاه قاجار ( تاجگذاری جمعه 21 ذی القعده 1264 ه.ق / کاخ گلستان ) کاخ گلستان بواسطه مدت حکومت وی ( قریب به 49 سال ) و دیدار او بعنوان اولین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سال های 1290 ، 1295 و 1306 ه.ق دستخوش تغییرات اساسی و متاثر از اروپا گردید .
اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه ( مظفرالدین شاه ، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار ) تا انقراض این سلسله (ربیع الثانی 1344 ه.ق / 9 آبان ماه 1304 ه.ش ) ارگ سلطنتی از لحاظ معماری تغییرات خاصی را به خود ندید ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق العاده موثری مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن توام و عجین گردید که بخشی جدائی ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران را تشکیل می دهد .
ارگ سلطنتی در سال های بعد از انقراض سلسله قاجار و به روی کار آمدن سلسله پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول ( 4 اردیبهشت 1305 ه.ش ) و پهلوی دوم ( 4 آبان 1346 ه.ش ) و همچنین بعضی از تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده است که ما آنها را ناروا و نا بجا می دانیم .
با این اوصاف ، کاخ گلستان با قدمتی که از لحاظ حافظه تاریخی به 442 سال می رسد یکی از منحصر بفرد ترین مجمو عه های تاریخی ایران می باشد ، این مجموعه با این قدمت نه تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر این مرز وبوم است بلکه بواسطه رخدادهای فوق العاده موثر اتفاق افتاده در آن یا به نوعی مرتبط با آن ، به مجموعه ای بی بدیل و سندی زنده از مهمترین بخش تاریخ ایران تبدیل گشته است .
هر چند که کاخ گلستان در حال حاضر با وسعتی برابر با 5/4 هکتار ( یک دهم وسعت اولیه ) در بخشی از شهر تهران به صورتی عضوی غریب از اندام شهری از هم گسیخته واقع شده است و اطراف آن مملو از ساخت و سازهای جدید و بی هویت با عملکرد های نا همگن با اوست ولیکن باید به رها سازی این مجموعه ارزشمند از معضلات منطقه ای که در آن واقع است اقدام کرد و مجموعه کاخ گلستان را به تفکری که در پی ایجاد منطقه و بافت تاریخی که مشتمل بر موزه ملی ، میدان مشق و …. است پیوند داد .
تاریخ احداث تکیه دولت
تکیهدولت، با فرمان ناصرالدین شاه در سال 1284 هجری قمری (البته در مورد تاریخ دقیق ساخت تکیه دولت، نقل قول های متفاوتی وجود دارد) و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک (سرپرست ضرابخانه)، طی مدت حدود 5 سال (90 – 1284 هجری قمری) با صرف هزینه ای بالغ بر سیصدهزار تومان بنا گردید. در زمان احداث تکیه دولت، در تهران حدود 40 تا 45 باب تکیه وجود داشت که باگذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به 70 تا 80 تکیه رسید. در این میان، تکیه دولت به سبب نوع معماری اش، بیش از سایر تکایای قدیم تهران همچون تکیه حیاط شاهی» و «تکیه حاج میرزا آغاسی»، توجه مورخان و هنرشناسان ایرانی و غیرایرانی را به خود جلب کرده بود.
در خصوص علل ساخت تکیه دولت در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، نوشته یحیی ذکاء، آمده است: «معتبرترین و وسیعترین تکیه های تهران که تعزیه های دولتی در آن برگزار می شد، تکیه «حاج میرزا آغاسی» (تکیه دولت قدیم) بود که تکیه «عباس آباد» نیز نامیده می شد. استقبال شدید مردم بخصوص زنان ازنمایش های مذهبی، همچنین تنگی و کوچکی فضای تکیه عباس آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید می کرد و کار اجرای شبیه گردانی را مختل می ساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تکیه بزرگتر و وسیعتری را طالب بود، از این رو ناصرالدین شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمس العماره، امری نیز برای ایجاد تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد.
تکیه دولت
این بنا در ضلع جنوب شرقی باغ گلستان و در جنوب غربی شمس العماره قرار داشت که قبلاً در محل آن ، انبار دولتی ارگ شهر مستقر بود . در مورد موقعیت دقیق تکیه دولت، تفاوت هایی جزئی در اسناد برجای مانده موجود است. باوجود این موقعیت این بنا در جنوب غربی کاخ گلستان، کنار شمس العماره و روبه روی مسجد شاه سابق را همه تایید کرده اند، اما در خصوص قطعه زمین مورد استفاده برای احداث این بنا، پژوهشگران اظهارنظرهای متفاوتی کرده اند. برخی معتقدند که فقط منزل مسکونی امیرکبیر بعد از مرگش تخریب شده و به این منظور اختصاص یافته است و برخی دیگر نیز نوشته اند که منزل امیرکبیر همراه با قسمتی از زندانخانه دولتی و سیاهچال که گرمابه مخروبه ای بود و انبارهای قدیمی، محل احداث تکیه دولت بوده است.
درکتاب معماران ایران؛ از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار، با استناد به فهرست یحیی ذکاء (مقاله معماران و استادکاران دوره اسلامی) و همچنین در مقاله آقای عنایت الله شهیدی با عنوان تکیه دولت و بررسی های ناقص و نادرست درباره آن، به نقل از استاد کریم پیرنیا، استاد حسینعلی مهرین به عنوان معمار تکیه دولت ذکر شده است.ساختمان تکیه دولت مدور و آجری با توجه به اینکه اکنون از این بنای باعظمت اثری برجای نمانده است، با استناد به اطلاعات موجود و همچنین تصویر رنگی این تکیه اثرمرحوم کمال الملک که گویاترین سند معتبر باقیمانده از این بنا است، به معرفی معماری آن می پردازیم.
معماری تکیه دولت را، برخی محققان همچون «خانم «ارلاسرنارا»، «دکتر فوریه» و «لرد کرزن» اقتباسی از «آلبرت هال – Albert Hall» لندن یا تماشاخانه ها و آمفی تئاترهای غربی دانسته اند. البته با توجه به اینکه سفر اول ناصرالدین شاه به اروپا در سال 1290 هجری قمری انجام گرفته و طبق اسناد تکیه دولت طی سالهای 90 – 1284 هجری قمری ساخته شده بود، این نظر کمی تامل برانگیز است. سایر پژوهشگران از جمله بهرام بیضائی، مهدی فروغ و یحیی ذکاء نیز معتقدند که ساختمان تکیه دولت بر اساس طرح میدان ها و برخی کاروانسراها و تکایا طراحی و ساخته شده بود.
شکل کلی بنای تکیه دولت از بیرون به صورت منشوری 8 ضلعی بود که در داخل به یک استوانه کامل با قطر میانی حدود 60 متر تبدیل می شد. این بنا با ارتفاعی حدود 24 متر در چهار طبقه (با احتساب سردابها و زیرزمین) با مساحت تقریبی 2824 مترمربع و گنجایش حدود 20 هزار نفر طراحی شده بود. پی بنا سست بود و بر روی خاک دستی قرار گرفته بود و همین امر از ابتدا مشکلاتی برای مقاومت و ایستایی آن پدید آورد تکیه دولت سه ورودی داشت : ورودی اصلی و بزرگ در ضلع شرقی تکیه برای مردان ، با دری دو لنگه و سردری جناغی ؛ ورودی ضلع غربی برای زنان ، از سمت میدان ارگ با سردر جناغی و شش مناره کوچک در دو طرف که با کاشی مُعَقَّلی پوشیده شده بود ورودی سوم ، راهرو پر پیچ وخم و تاریکی بود که قسمت شاه نشین تکیه را به ضلع جنوبی کاخ گلستان وصل می کرد و شاه برای ورود به تکیه از آن می گذشت .
تکیه دولت تا پایان دوره قاجار برپا بود، چنانکه جنازه مظفرالدین شاه در مراسم باشکوهی به آنجا حمل شد و تا انتقال آن به عتبات در همانجا بود . در محرّم 1326 نیز محمدعلی شاه ، مطابق رسم معمول همه ساله ، به تکیه رفت و در پی هجوم جمعیت تلفاتی به بار آمد . مجلس مؤسسانی که در پانزدهم آذر 1304 تشکیل شد و احمدشاه را بر کنار کرد و رضاخان را به ریاست حکومت موقت گمارد، در تکیه دولت بر پا گردید.
تکیه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه نیز در آن برگزار شد، چنانچه در سالهای 1302 و 1304 شمسی، با مرمت برخی از قسمتهای تکیه، آن را برای برگزاری «نمایشگاه امتعه وطنی» و تشکیل «مجلس موسسان» در نظر گرفتند.تکیه دولت، عظیمترین نمایشخانه تاریخ ایران، سالها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در 1325 ه.ش برای ساخت شعبه بانک ملی در بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک گردید
تکیه دولت
در زمان گذشته تقریبا متصل به ضلع شمالی شمس العماره یک دستگاه عمارت بزرگ و طولانی دورو باغ گلستان را بدو قسمت تقسیم می کرد که آنرا عمارت خروجی می نامیدند.
این بنا از مشرق به مغرب شامل : اتاق موزه ، تالار آینه گلستان و صندوقخانه و رختدار خانه سلطنتی بود. اساس قصر مزبور در زمان آغامحمد خان نهاده شده بود ولی بسال 1216 ه.ق در عهد فتحعلی شاه پایان یافت .
ناصرالدین شاه پس از مراجعت از سفر فرنگ چون موزه بزرگتری احداث نمود، این بنا را در سال 1296 ه.ق منهدم کرده محل آنرا تبدیل به دریاچه یا استخر بزرگی نمودند که استخر جلو عمارت بادگیر و شمس العماره و استخر جلو تالار آینه جدید را بهم متصل می ساخت . این استخر را در اوایل سلطنت پهلوی اول پر نموده و در حال حاضر به فضای سبز اختصاص یافته است .
در اینجا لازم است یادآوری کنیم که نام کاخ گلستان از نام اتاق یا تالار گلستان فتحعلی شاهی که در عمارت خروجی بود گرفته شده و از طریق اطلاق جز به کل سپس همه کاخ های سلطنتی را با این نام خوانده اند ولی گاهی تالار آینه جدید را نیز تالار گلستان می گویند .
عمارت خروجی
کاخ گلستان ازسمت شمال بوسیله چند در و دالان باریک با حرم خانه که اندرون و فرح آباد نیز نامیده میشد ارتباط داشت. پیش از سلطنت ناصرالدین شاه عمارت اندرون همان ساختمانها و اتاق ها و تالارهای دوران فتحعلی شاه بود و بقول مرحوم معیرالممالک این قسمت از بیوتات سلطنتی گر چه دارای وسعت زیادی نبود ولی طرز ساختمان خوشی داشت .
در اوائل سلطنت ناصرالدین شاه که درعمارت ارگ سلطنتی تغییرات عمده و مهمی داده میشد بنا بنوشته هدایت در روضه الصفای ناصری تغییرات مهمی در اندرون توسط حاج علیخان حاجب الدوله و به سال 1271 ه.ق ایجاد گردید .
پس از آنکه زنهای حرم سرای ناصرالدین شاه رو بازدیاد نهاد و رفته رفته جا بر آنان تنگ شد مجبور گردیدند اندرون را دوباره وسعت داده بزرگتر سازند و بهمین منظور در سال 1299 ه.ق و با مباشرت بنائی آقا ابراهیم خان امین السلطان تمام بناهائی را که توسط حاجب الدوله ساخته شده بود را خراب نموده و بر وسعت اندرون اضافه نمودند.
پس از آن که ساختمانهای اندرون در دورادور باغچه و حیاط آن بپایان رسید در سال 1303 ه.ق ناصرالدین شاه مصمم گردید که برای خوابگاه خود نیز کاخی به سبک جدید در وسط باغچه بسازد . مباشرت ساختن این کاخ نیز به محمد ابراهیم خان امین السلطان واگذار گردید . ساخت بنای کاخ مدت یکسال تمام طول کشید و در روز یکشنبه 9 رجب 1304 .ه.ق افتتاح گردید .
این کاخ بر خلاف عمارن دیگر ساختمانی بودکاملا به سبک اروپائی که از روی کاخ دولمه باغچه سلطان عثمانی ساخته شده و تزئین یافته بود .کل بنا های عمارت اندرون در زمان پهلوی تخریب و به ساختمانهای وزارت دارائی اختصاص یافت .
- ۹۶/۱۰/۱۶